W ostatnich latach ilość osób wymagających diety bezglutenowej z powodu celiakii lub innych chorób glutenozależnych wzrosła. Wzrost ten przypisuje się zarówno zwiększonej świadomości i wykonywaniu badań diagnostycznych, jak i zwiększonej zachorowalności na choroby autoimmunologiczne. W tej grupie chorych znajdują się również pacjenci, którzy niejednokrotnie wymagają wprowadzenia do diety żywności medycznej.
Czym jest celiakia? Objawy, diagnoza i konsekwencje
Celiakia to choroba autoimmunologiczna charakteryzująca się ogólnoustrojową reakcją na gluten w diecie u osób predysponowanych genetycznie, która objawia się klinicznie enteropatią jelita cienkiego. Może jednak objawiać się zarówno ze strony przewodu pokarmowego jak i poza nim.
Nieleczona choroba z biegiem czasu może doprowadzić do poważnych schorzeń, takich jak m. in. osteoporoza, choroby wątroby, choroby neurologiczne, depresja, niektóre nowotwory.
Na celiakię choruje ok 1 % populacji. Na ten moment jedyną skuteczną metodą leczenia jest zastosowanie diety bezglutenowej przez całe życie. Warto zaznaczyć, że unikanie produktów zawierających gluten, zwłaszcza w pierwszych latach po postawieniu diagnozy, nie wystarczy. Często potrzebne jest również wsparcie psychologiczne.
Dieta bezglutenowa. Kluczowe aspekty i wyzwania
Dieta bezglutenowa polega na bezwzględnej eliminacji glutenu z diety. Nawet niewielkie ilości glutenu mogą wywoływać objawy i uszkadzać błonę śluzową jelit. Z tego powodu pacjent powinien być objęty opieką wyspecjalizowanego dietetyka, który ma za zadanie monitorować stan odżywienia i sposób żywienia a także edukować pacjenta w wyborze zdrowych produktów i czytaniu etykiet produktów spożywczych.
Zasady zdrowej diety bezglutenowej
Zalecenia ogólne dla pacjentów z celiakią nie odbiegają znacząc od racjonalnych zasad zdrowego odżywiania osób zdrowych. Bardzo ważną zasadą diety bez glutenu jest jej odpowiednie zbilansowanie, które powinno pokrywać całkowite zapotrzebowanie na energię i składniki odżywcze takie jak białko, tłuszcze i węglowodany. W diecie powinno uwzględnić się duże ilości warzyw i owoców, wybierać produkty o niższej zawartości tłuszczów nasyconych, soli i cukru. Dodatkowo sugeruje się oparcie diety na następującej częstotliwości spożycia: codziennie 2–3 porcje warzyw, 2–3 porcje owoców, 3–6 porcji produktów zbożowych bezglutenowych, 2 porcje mleka i/lub nabiału oraz 1–2 porcje źródeł białka (odpowiednika pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego); tygodniowo 5–7 porcji orzechów i co najmniej 1–2 porcje roślin strączkowych.
Żywność bezglutenowa. Wybór zdrowych produktów
Do produktów dozwolonych nieprzetworzonych, które są naturalnie bezglutenowe, zalicza się: kukurydzę, ryż, zmieniaki, soję, proso, grykę tapiokę, amanatntus, maniok, rośliny strączkowe, sorgo, orzechy, mięso, jaja, owoce i warzywa. Za bezglutenowe uznaje się także produkty przetworzone, w których zawartość glutenu nie przekracza 20 mg na kilogram (tj. 20 ppm). W celu zidentyfikowania takiej żywności konsument powinien odszukać na produkcie znak Przekreślonego Kłosa lub inny symbol wymyślony przez producenta oznaczający produkt bezglutenowy.
Ważnym aspektem jest umiejętność czytania etykiet produktów spożywczych. Wśród dodatków do żywności dozwolonych osobom na diecie bezglutenowej wyróżnia się: agar, gumę guar, gumę ksantanową, karagen, karob, mączkę chleba świętojańskiego, pektynę, syrop klonowy, syrop glukozowo-fruktozowy, dekstrozę, maltodekstryny, skrobię modyfikowaną, glutaminian sodu (o ile nie jest wyraźnie napisane, że jest produkowany z pszenicy), acetylowany adypinian dwuskrobiowy.
Bezwzględnie zabronione w diecie bezglutenowej są zboża takie jak: pszenica (także orkisz, płaskurka, samopsza), jęczmień, żyto oraz wszystkie produkty z ich dodatkiem.
Kwestią sporną w literaturze pozostaje temat spożycia owsa. Owies, choć teoretycznie nie powinien zawierać glutenu może być nim zanieczyszczony. Różne odmiany owsa wykazują zmienną toksyczność. U większości chorych z celiakią spożycie owsa wydaje się bezpiecznie, jednak istnieją podgrupy pacjentów, dla których owies może działać immunogennie. Niejednorodność tolerancji owsa może być związana z różnicami w pochodzeniu i ilości spożywanego owsa. Z uwagi na bezpieczeństwo pacjentów zaleca się stosowanie bezglutenowego owsa (certyfikowanego).
Monitorowanie celiakii. Kluczowe kwestie i badania
Pacjenci wymagają specjalistycznej opieki, dzięki czemu mogą nauczyć się odpowiednio komponować swój jadłospis i radzić sobie z różnymi wyzwaniami społecznymi jakie niesie ze sobą choroba. Proces opieki powinien być prowadzony przez doświadczonego gastroenterologa, lekarza podstawowej opieki zdrowotnej, dyplomowanego dietetyka oraz psychologa klinicznego. Monitorowanie pacjenta powinno odbywać się systematycznie i przez całe życie.
Pacjent powinien mieć możliwość oceny przestrzegania zaleceń diety bezglutenowej, która niejednokrotnie okazuje się sporym wyzwaniem. Ponadto powinien mieć regularnie oceniany stan odżywienia, wyniki badań laboratoryjnych oraz występowanie ewentualnych powikłań choroby. Po wprowadzeniu diety bezglutenowej co 6 miesięcy należy badać przeciwciała anty-TG w klasie IgA, które pod warunkiem stosowania diety bez glutenu, powinny systematycznie się obniżać. Jeżeli objawy nie ustępują wskazana jest kontrolna endoskopia w celu monitorowania gojenia błony śluzowej jelit.
Wyzwania diety bezglutenowej
Wieloletnie obserwacje potwierdzają, że znaczny odsetek pacjentów ma trudności z utrzymaniem ograniczeń dietetycznych. Często wynika to z tego, że dieta bez glutenu jest dla pacjentów koniecznością a nie wyborem. Ważna jest tutaj odpowiednia edukacja, w którą powinien być zaangażowany lekarz, dietetyk, psycholog ale nieocenione okazuje się wsparcie rodziny i bliskich.
Niestety nawet skuteczna eliminacja glutenu z diety niesie za sobą ryzyko błędów żywieniowych, które mogą skutkować różnymi problemami zdrowotnymi, w tym wzrostem masy ciała. W literaturze opisuje się coraz więcej przypadków pacjentów celiakią, którzy charakteryzują się nadwagą lub otyłością, zwłaszcza w populacji dzieci i młodzieży. W badaniach wykazano, że dzieci i młodzież często charakteryzują się wyższym spożyciem rafinowanych cukrów oraz tłuszczów nasyconych. Żywność bezglutenowa niejednokrotnie obfituje w te składniki i faktycznie nie zawiera glutenu ale jednocześnie posiada wysoką gęstość energetyczną i niską gęstość odżywczą.
Istotnym problemem wśród osób na diecie bezglutenowej jest również niskie spożycie błonnika pokarmowego. Dotyczy to zarówno dzieci jak i dorosłych. Jest to spowodowane ograniczeniem w spożyciu zbóż, zwłaszcza nieprzetworzonych i nierafinowanych. Może to skutkować występowaniem zaparcia stolca jak również w dłuższej perspektywie wzrostem ryzyka chorób metabolicznych takich jak cukrzyca czy zaburzenia lipidowe.
Kolejnym problemem wydaje się być niewystarczające spożycie mikroelementów. Żywność bezglutenowa jako żywność przetworzona jest często uboga w kwas foliowy, żelazo, magnez, selen, witaminy z grupy B prowadząc do niedoboru tych składników.
Problematyczna wydaje się być obecność glutenu w fazie stałej wielu postaci leków, zwłaszcza leków generycznych. Na ten moment wszystkie leki dostępne na terenie Unii Europejskiej można uznać za bezpieczne dla osób z celiakią. Wyjątek stanowią indywidualne przypadki osób ze szczególną nadwrażliwością na pszenicę. Należy pamiętać, że gluten mogą zawierać suplementy diety, które nie są lekiem. Z uwagi na to należy wykazywać się dużą czujnością i roztropnością w przyjmowaniu suplementów diety oraz każdorazowo konsultować suplementację ze specjalistą.
Wyzwania psychospołeczne w życiu z celiakią
Celiakia wiąże się ze zwiększonym ryzykiem problemów psychospołecznych, takich jak depresja, stany lękowe i zaburzenia odżywiania. Zazwyczaj jest to spowodowane izolacją społeczną ale również trudnościami w jedzeniu poza domem (problem dostępności restauracji oferujących dania bezglutenowe), ciągłym planowaniu posiłków bezglutenowych, poczuciem odmienności. W badaniach wykazano, że pacjenci krótko po postawieniu diagnozy odczuwają złość, strach, wstyd, wściekłość i żal.
Z tego powodu bardzo ważne jest wsparcie psychologiczne, dzięki któremu pacjent ma możliwość zwiększenia samooceny, akceptacji siebie, zmniejszenie lęku i docelowo wpłynąć pozytywnie na przestrzeganie reżimu diety bezglutenowej i poprawę jakości życia.
Czy istnieje bezpieczna żywność medyczna dla osób na diecie bezglutenowej?
Pacjenci na diecie bezglutenowej są narażeni na niedobory masy ciała, składników odżywczych a przez to niedożywienie czy zaburzenia gęstości mineralnej kości. Najczęściej opisywanymi niedoborami u dzieci i dorosłych w chwili rozpoznania celiakii są niedobory żelaza, witaminy D, wapnia, witaminy B12, kwasu foliowego i cynku. Częstość ich występowania jest bardzo zmienna i zależy od wielu czynników: wieku, czasu trwania choroby, stopnia zapalenia jelit, sposobu odżywiania się. Nieodpowiednie wykorzystanie składników odżywczych przez organizm może powodować różnorodne niespecyficzne objawy, w tym zaburzenia wzrostu u dzieci, słaby przyrost masy ciała u dzieci, utratę masy ciała u dorosłych.
Żywność medyczna dla pacjentów z celiakią: rola i bezpieczeństwo
W związku z tym niejednokrotnie istnieje konieczność wprowadzenia żywności specjalnego przeznaczenia medycznego (Food for special medical purposes – FSMP). Może być ona wprowadzona u osób niedożywionych ale również zagrożonych niedożywieniem. Wśród tych osób znajdują się osoby będące na diecie bezglutenowej. Niewątpliwą cechą żywności medycznej jest to, że preparaty te są klinicznie wolne od glutenu, co jest decydującym czynnikiem wpływającym na wybór żywności u pacjenta z celiaką. Warto też wspomnieć, że preparaty nie zawierają laktozy, co czyni je dobrym wyborem, zwłaszcza u pacjentów z biegunką, która może towarzyszyć pacjentom.
Przykładem bezglutenowej żywności medycznej jest preparat Fresubin Energy Drink lub Fresubin Protein Energy Drink. Są to preparaty do postępowania dietetycznego u osób niedożywionych lub zagrożonych niedożywieniem związanym z chorobą, w szczególności ze zwiększonym zapotrzebowaniem na energię. Są to preparaty kompletne, co oznacza, że ich skład odzwierciedla skład zwyczajowej diety o odpowiedniej ilości białka, tłuszczów, węglowodanów oraz witamin i składników mineralnych i mogą być one stosowane jako wyłączne źródło pożywienia.
Fresubin Energy DRINK może być stosowane jako uzupełnienie codziennej diety.
Fresubin Protein Energy Drink dzięki wyższej zawartości białka pomaga zapobiegać utracie masy mięśniowej a dzięki zawartości witaminy D pozwala na zmniejszenie ryzyka osteoporozy, co ma istotne znaczenie u osób na diecie bezglutenowej.
Przestrzeganie rygorystycznych zasad diety bezglutenowej przez całe życie jest konieczne w celu wywołania remisji choroby. Dzięki temu możliwy jest wzrost komfortu i jakości życia, kontrolowanie objawów, eliminowanie niedoborów żywieniowych i minimalizacja ryzyka powikłań odległych. Skutecznym narzędziem w walce z niedożywieniem towarzyszącym chorobie może być stosowanie bezglutenowych, w pełni zbilansowanych FSMP.
Mgr Filip Biernacki, dietetyk kliniczny
Literatura
Serwis zywieniemazanczenie.pl ma z założenia charakter wyłącznie informacyjno-edukacyjny. Zamieszczone tu materiały w żadnej mierze nie zastępują profesjonalnej porady medycznej. Przed zastosowaniem się do treści medycznych znajdujących się w serwisie należy skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą.
Zapisz się na newsletter Żywienie ma znaczenie i dowiaduj się o nowościach w naszym serwisie jako pierwszy.
Literatura
Nie musisz wychodzić z domu, zamów nasze produkty z wygodną dostawą pod same drzwi.
Żywność specjalnego przeznaczenia należy stosować pod nadzorem lekarza.
