Diety roślinne. Zalety, zagrożenia i zastosowania praktyczne!

W ostatnich latach diety roślinne zyskały na popularności a ilość osób stosujących ten rodzaj żywienia systematycznie wzrasta na całym świecie. Należy pamiętać, że wegetarianizm, czyli powszechnie używany termin w stosunku do diet roślinnych, to nie tylko sposób odżywiania ale również styl życia, który obejmuje różne rodzaje diet sklasyfikowane według stopnia ich restrykcyjności.

Rodzaje diet roślinnych

Stosowanie diety roślinnej polega na eliminacji produktów pochodzenia zwierzęcego. Decyzja o zastosowaniu takiego sposoby żywienia na co dzień motywowana jest różnymi czynnikami takimi jak względy ekologiczne, humanitarne, etyczne, zdrowotne lub religijne. Dieta wegetariańska może różnić się pod względem wartości odżywczej, w zależności od jej odmiany. Wspólną cechą wszystkich rodzajów diet jest eliminacja mięsa i jego przetworów.

Wśród rodzajów diet wegetariańskich wyróżnia się m. in. dietę laktoowowegetariańską, laktowegetariańską, owowegetariańska, wegańską, frutariańską czy sprautariańska.

W diecie laktoowowegetariańskiej z jadłospisu wyklucza się spożywanie mięsa i ryb, natomiast dozwolone jest spożycie jaj, mleka i przetworów mlecznych oraz miodu.

W diecie laktowegetariańskiej z jadłospisu wyklucza się mięso, ryby oraz jaja. Dozwolone jest spożycie mleka i jego przetworów.

W diecie owowegetariańskiej w jadłospisie uwzględnia się wyłącznie produkty pochodzenia roślinnego, ale dozwolone jest spożycie jaj.

Dieta wegańska polega na eliminacji produktów pochodzenia zwierzęcego i spożyciu produktów wyłącznie pochodzenia roślinnego.

Dieta frutariańska polega na spożywaniu głównie owoców w kulinarnym znaczeniu tego słowa (np., jabłek, bananów, pomarańczy), a także owoców w znaczeniu botanicznym, np.: ogórki, kabaczki, pomidory, bakłażany. Produkty muszą być surowe i takie, które same opadły z drzewa. Dopuszczalne jest spożywanie orzechów i nasion.

Dieta sprautariańska polega na spożywaniu kiełków nasion zbóż, warzyw, owoców.

Motywy stosowania diety wegetariańskiej

Głównymi motywami stosowania diety wegetariańskiej są względy etyczne, których podstawą jest pogląd, że ubój zwierząt w celu spożycia przez ludzi jest moralnie niewłaściwy. Poza tym czynnikiem motywującym jest również dobrostan zwierząt.

Do innych powodów można zaliczyć kwestie zdrowotne i związane z tym przekonanie o potencjalnie korzystnych skutkach stosowania diety roślinnej.  Najczęstszym motywem jest utrzymanie dobrej sprawności i ogólnej kondycji organizmu oraz utrzymanie masy ciała na właściwym poziomie.

Innym motywem są względy religijne lub niechęć do smaku mięsa, alergie i nietolerancje pokarmowe, przejęcie takiego wzorca żywieniowego od innych osób (np. członków rodziny).

Warto wspomnieć, że przestrzeganie diety wegetariańskiej wykracza poza sam rodzaj żywienia. Jest to również tożsamość społeczna złączona przez wspólne motywacje, uczucia i postawy prezentowane przez osoby stosujące ten rodzaj diety.

Zalety stosowania diety wegetariańskiej

Zastosowanie diety wegetariańskiej może przynieś pozytywne skutki na wielu płaszczyznach, pod warunkiem jej prawidłowego zbilansowania. W wielu badaniach wskazuje się, że ten rodzaj żywienia, dzięki niskiej wartości energetycznej diety i wysokiej wartości odżywczej, niskiego poziomu sodu, niskiej zawartości tłuszczów nasyconych, wywiera korzystny wpływ na organizm i zapobiega występowaniu chorób cywilizacyjnych. Dzięki temu zasadne wydaje się wdrożenie diety wegetariańskiej w momencie wystąpienia otyłości, nadciśnienia tętniczego, zaburzeń lipidowych czy miażdżycy. Osoby stosujące dietę wegetariańską charakteryzują się niejednokrotnie prawidłową masą ciała, dobrym profilem lipidowym i brakiem jakichkolwiek zaburzeń gospodarki węglowodanowej.

Badania wskazują, że u wegetarian odnotowuje się znacząco zmniejszone ryzyko zachorowania i/lub śmiertelności z powodu choroby niedokrwiennej serca oraz zachorowalności na raka w ogóle. Stosowanie diety nie skutkuje jednak zmniejszeniem śmiertelności z różnych przyczyn zdrowotnych, również z powodu raka.

Stosowanie diety wegetariańskiej może przynieść również pozytywne skutki u sportowców. Powszechne przekonanie o konieczności spożycia mięsa w celu optymalizacji adaptacji do treningu siłowego nie znalazło poparcia w najnowszych badaniach. Sportowcy stosujący dietą laktoowowegetariańską wykazują podobną masę mięśniową, siłę i skład ciała po 12 tygodniach treningu siłowego w stosunku do nie wegetarian, pod warunkiem spożycia odpowiedniej ilości białka wraz z dietą.

Zagrożenie diety wegetariańskiej

Dieta wegetariańska, jeżeli jest nieprawidłowo zbilansowana, stwarza ryzyko niedoborów ważnych składników, przez co naraża na rozwój niedożywienia różnego stopnia. Badania sugerują, że wegetarianie, a w szczególności weganie, czyli osoby eliminujące ze swojej diety wszystkie produkty pochodzenia zwierzęcego, są narażeni na niedobory białka, długołańcuchowych kwasów tłuszczowych omega-3 (kwasu eikozapentaenowego EPA i dokozoheksaenowego DHA), cynku, żelaza, wapnia oraz witamin: B₁₂ i D.

Kolejnym zagrożeniem jest fakt, że w diecie wegetariańskiej mogą w zwiększonej ilości występować rafinowane mąki, owodornione oleje, syrop kukurydziany zwierające duże ilości fruktozy, sacharoza, sól, konserwanty. Obecność tych substancji powoduje zwiększenie zachorowalności i śmiertelności ogółem.

Do innych zagrożeń wynikających ze stosowanie diety wegetariańskiej należą czynniki środowiskowe, grupa społeczna/kulturowa, do której należy dana osoba, różnice ze względu na płeć, aspekty ekonomiczne i ograniczony dostęp do szerokiej gamy żywności pochodzenia roślinnego. Te czynniki mogą mieć istotny negatywny wpływ na jakość życia, zwłaszcza gdy wykraczają poza kontrolę.

Dieta wegetariańska a występowanie nowotworów

Zapadalność na choroby nowotworowe w grupie osób będących na diecie wegetariańskiej jest kwestią dyskusyjną w literaturze naukowej. Rzeczywiście metaanalizy potwierdzają, że ryzyko zachorowania na choroby nowotworowe jest niższe u wegetarian niż u tzw. osób wszystkożernych, jednak nie dotyczy to wszystkich typów nowotworów a dane naukowe są mocno ograniczone.

Wyniki dużego badania przeprowadzonego na kohorcie 65 000 mężczyzn i kobiet wykazały, że całkowite ryzyko raka było o 10% niższe u wegetarian i o 18% niże u wegan w porównaniu z osobami jedzącymi mięso. Wynik ten wydaje się zachęcający do eliminacji mięsa z diety jednak po głębszej analizie i uwzględnieniu różnych czynników okazuje się, że znacząco niższy był odsetek przypadków nowotworów żołądka i układu krwiotwórczego podczas gdy odsetek raka szyjki macicy był o 90% wyższy u wegetarianek.

Dane z prospektywnego badania brytyjskiego przeprowadzonego na 409 110 uczestnikach pokazują, że wegetarianie mieli o 13% mniejsze ryzyko nowotworu jelita grubego i prostaty niż osoby jedzące mięso.

Wyniki różnych badań naukowych dobrej jakości sugerują, że poza dietą istnieją inne czynniki wpływające na powiązania występowania chorób nowotworowych w grupie wegetarian. Na przykład częstość  występowania raka płuc jest niższa u wegetarian niż u osób stosujących typową dietę zachodnią, ale wydaje się, że wynika to przede wszystkim ze zmniejszonego nawyku palenia wśród wegetarian. Ciekawym jest też fakt, że częstość występowania raka okrężnicy jest zmniejszona o 22% wśród wegetarian Adwentystów Dnia Siódmego, ale nie u wegetarian brytyjskich. Z pewnością ogromną rolę odgrywa jakość diety wegetariańskiej, która może być różna. Rzeczywiście, niezdrowa dieta roślinna bogata w rafinowane i przetworzone węglowodany oraz niezdrowe tłuszcze wiąże się z większym ryzykiem raka okrężnicy, ale zdrowa dieta roślinna wzbogacona w produkty pełnoziarniste, rośliny strączkowe i warzywa wiąże się z mniejszą częstością występowania raka jelita grubego.

Dane dotyczące ryzyka zachorowania na raka piersi związanego z dietą roślinną są niejasne. W większości badań ryzyko zachorowania na raka piersi nie różni się u wegetarianek i niewegetarianek, a niektóre dane epidemiologiczne dotyczące kobiet adwentystycznych i brytyjskich sugerują, że weganki mogą być narażone na zwiększone ryzyko zachorowania na raka piersi. Podobne obserwacje dotyczą ilość zachorowań na raka prostaty, która nie różni się między laktoowowegetarianmi i osobami wszystkożernymi, ale ilość zachorowań jest niższa o 34% u wegan Adwentystów.

W kontekście wpływu diety wegetariańskiej na obniżenie zachorowalności na nowotwory należy pamiętać, że niejednokrotnie, o ile zmniejsza się częstotliwość występowania różnych rodzajów raka, o tyle śmiertelność  pozostaje niezmieniona w porównaniu wegetarian i nie wegetarian. Śmiertelność z powodu raka jelita grubego, piersi, prostaty czy płuc pozostaje praktycznie niezmieniona. Należy jednak pamiętać, że zapadalność i śmiertelność to dwa odrębne wskaźniki w zdrowiu publicznym, przy czym duży wpływ na śmiertelność ma m. in. sposób leczenia a nie tylko sposób żywienia pacjenta.

Pacjent niedożywiony stosujący dietę wegetariańską

Osoby stosujące dietę wegetariańską znajdują się w grupie ryzyka występowania niedożywienia. Powoduje to, że niejednokrotnie wymagają one wsparcia żywieniowego w postaci zastosowania gotowych diet możliwych do zakupienia w aptece. Są to preparaty sklasyfikowane jako żywność specjalnego przeznaczenia medycznego (Food for special medical purposes – FSMP).

Obserwacje potwierdzają, że wzrasta ilość pacjentów stosujących dietę roślinną, wymagających postępowania dietetycznego w ramach, którego włącza się FSMP.

Przykładem preparatu, który nadaje się do spożycia przez chorych stosujących dietę roślinną jest Fresubin Plant-Based. Jest to kompletna dieta wysokoenergetyczna, co oznacza, że zawiera więcej energii w tej samej objętości niż inne diety. Zawartość energii to 1,5 kcal w 1 ml dzięki czemu w jednej butelce znajduje się aż 300 kcal. Odznacza się również wysoką zawartością białka pochodzenia roślinnego oraz witaminy D, co jest ważne w kontekście konieczności suplementacji dla osób zamieszkujących region geograficzny taki jak Polska. Zawiera również błonnik pokarmowy, co może być szczególnie cenne dla osób cierpiących z powodu nieregularnych wypróżnień. Niewątpliwą zaletą preparatu jest to, że nie zawiera w sobie białek mleka, laktozy i glutenu, dzięki czemu może być stosowany przez osoby stosujące dietę bezmleczną, bezlaktozową i bezglutenową.

Jest to tzw. dieta kompletna, czyli odzwierciedlająca skład standardowej diety doustnej i może być stosowana jako wyłączne źródło pożywienia lub jego uzupełnienie.

Niektóre odmiany wegetarianizmu takie jak dieta laktoowowegetariańska oraz laktowegetariańska, a w niektórych przypadkach również dieta wegańska, mogą przynieść wymierne korzyści zdrowotne i być stosowane na wszystkich etapach życia pod warunkiem prawidłowego zbilansowania pod względem odżywczym. Należy jednak pamiętać, że osoby stosujące tego rodzaju diety powinny znajdować się pod opieką specjalisty (lekarza i/lub dietetyka) aby zabezpieczyć się przed niedożywieniem, a w niektórych sytuacjach powinny wdrożyć odpowiednio celowaną suplementację i/lub FSMP.

Mgr Filip Biernacki, dietetyk kliniczny

Serwis zywieniemazanczenie.pl ma z założenia charakter wyłącznie informacyjno-edukacyjny. Zamieszczone tu materiały w żadnej mierze nie zastępują profesjonalnej porady medycznej. Przed zastosowaniem się do treści medycznych znajdujących się w serwisie należy skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą.